Karakteristike pejzaža NP Lovćen

KARAKTERISTIKE PEJZAŽA NACIONALNOG PARKA ,,LOVĆEN”

 SA OSVRTOM NA ANBIJENTALNE CJELINE

Pišu: Božidar Proročić, stručni saradnik i Ana Uskoković, biolog

 Pejzažne kakarakteristike NP ,,Lovćen” predstavljaju ključnu odrednicu kako na Lovćenu tako i u drugim NP, ali uopšteno i svuda u svijetu. Istraživanje i proučavanje pejzažnih i ambijentalnih vrijednosti počinje od sedamdesetih (kao vrednovanje pejzaža u okviru Dinarida) a kasnije i osamdesetih godina XX vijeka, u okviru bazne studije koja je tada rađena za potrebe prostornog plana Crne Gore sa manjim ili većim promjenama tokom narednih decenija. Detaljnija istraživanja i zapažanja o karakteristikama pejzaža NP ,,Lovćen” nalazimo i u radovima koje smo koristili a to su: Prof. dr Bratislava Atanackovića, dr Mihaila-Miša Vučkovića, dr Milosava-Miša Anđelića, Prof. dr Dragana Karadžića, Prof. dr Milana Kneževića, Dragana Markovića. U vrjednovanju pejzažnih karakteristika posebno, ali i dragocjeno mjesto zauzimaju šumski ekosistemi, uz posvećenost šumarske struke izučavanju ali i prezentaciji istog. Šuma čini sastavni dio pejzaža, a šumski ekosistemi čine posebne vrijednosti predjela i njihovog izgleda. Studijske analize vezane za NP ,,Lovćen” rađene su u prethodnim decenijama uz detaljno izučavanje i tipizaciju istih. Čitav planinski masiv Lovćena specifičan je po svojim pejzažnim vrijednostima. U okviru njega srijećemo: primorske, brdske, planinske i visoko-planinske zone i zajednice sa karakterističnim oblicima reljefa  i kraškim fenomenima. Izučavanje ovako važnog aspekta vrijednosti NP ,,Lovćen” treba nastaviti i u narednim decenijama. Osnovne karakteristike svakog tipa pojedinog pejzaža u NP ,,Lovćen” odgovara istoimenom tipu pejzaža Crne Gore. Međutim, svaki od njih pojedinačno posjeduje i svoje specifičnosti, ne samo po lokaciji već i po drugim karakterističnim osobenostima.

Prema dr Milosavu-Mišu Anđelić, Prof.dr Draganu Karadžiću, Prof. dr Milanu Kneževiću i Draganu Markoviću u vrijednosnoj skali karakteristika nacionalnih parkova, pejzaž najčešće čini ključnu odrednicu, ukoliko se ne radi o specifičnom prirodnom fenomenu po kojemu je izvršeno proglašenje nacionalnog parka. U slučaju Nacionalnog parka , ,,Lovćen” dominirajuću vrijednosnu funkciju imaju tri fenomena:

1. Prirodni pejzaž,
2. Položaj ugeografskom i orografskom smislu i
3. Kulturno-istorijski i memorijalni kompleks

  Lovćenski prirodni pejzaž, u većem dijelu izmijenjen pod antropogenim uticajem, u geološkom, geomorfološkom i vegetacijskom pogledu, predstavlja osnovnu vrijednost Nacionalnog parka. To je ustvari, pejzaž visokog gorja dinarskog Holokarsta čiji je reljef oblikovan umjerenijim procesom glacijacije, i snažnim procesom karstifikacije sa svim pojavnim oblicima a zatim velikim dijelom prekriven vegetacijom. Kvalitet njegovog izraza varira zavisno od diverziteta i kompozicije karstno-reljefnih i vegetacijskih komponenti. Lovćen svojim vrhovima i podgorinom dominira područjem Stare Crne Gore i Crnogorskog primorja, odnosno skadarsko – zetskog i jadranskog basena. Dominirajući centralni položaj i sagledivost iz najatraktivnijih turističkih zona budvanske rivijere i Boke Kotorske sa jedne i Skadarskog jezera sa druge strane kao i sagledivost tih zona sa vrhova i rubnih pozicija planina uz veoma povoljan geoprometni položaj prema turističkim tokovima i resursima, daje Nacionalnom parku ,,Lovćen” izuzetan značaj u prostoru i turističkoj regiji južne Crne Gore.

TIPOLOGIJA – FIZIOGRAFSKE  KARAKTERISTIKE

Pejzaž Nacionalnog parka ,,Lovćen”  u primarnoj tipološkoj podjeli pripada  TERITORIJALNOM pejzažu, budući da AKVATORIJALNI pejzaž, kao drugi činilac podjele, nije zastupljen u samom prostoru Parka osim fragmenta u okviru jezerca pod Jezerskim vrhom. Međutim, akvatorijalni pejzaž čini šire okruženje u veoma izraženom vizuelnom kontaktu. Akvatorijum Jadranskog mora i Skadarskog jezera posredno utiče na obogaćenje pejzažnog i panoramskog doživljavanja Lovćena kao dominantnog orjentira i regulatora cjelokupnog prostora koji ga okružuje. U sekundarnoj tipološkoj podjeli imamo u vidu dva tipa pejzaža: PRIRODNI i ANTROPOGENI, čije razgraničenje u prostoru nije moguće strogo izdiferencirati.

U istorijskim uslovima Stare Crne Gore lovćenska planina je služila egzistenciji stanovništva koje je nastanjivalo kraške površi, uvale i vrtače u kontaktnoj zoni i na pogodnim terenima samog Parka. Pod permanentnim antropogenim uplivom došlo je do znatnije izmjene pejzažnih karakteristika. S toga je nezahvalno vršiti strogu diferencijaciju prirodnog i antropogenog pejzaža pošto se očigledno radi o MJEŠOVITOM PEJZAŽU. Kako je priroda neumorni graditelj i obnovitelj, to će uz odgovarajuću strožiju zaštitu i pooštreni režim korišćenja doći do obnove i zarastanja vegetacijskog pokrivača i oštećenja terena što je već evidentno na mnogim napuštenim obradivim zemljištima.

1. PRIRODNI PEJZAŽ

 Nacionalnog parka “Lovćen” čini razuđeni morfološki sklop planinskog lanca sa svim pojavnim oblicima ,,ljutog”’ krša u kombinaciji sa šumskim pokrivačem u gustim ili prorijeđenim kompleksima i ogoljelim prostorima prekrivenim često oskudnom travom u razdrobljenom kamenjaru.

Brojni vrhovi, pojedinačno ili lančano povezani, ogoljeli i slabo zatravljeni, ili potpuno obrasli bukovom šumom, izbijaju iz tamnozelenog kompleksa bukovih – u višim i mješovitim šumama u nižim zonama Parka. Akcent čitavog Parka i šireg okruženja čini   t r o v r š j e – najviši vrhovi: Štirovnik (1749 mnv), Jezerski vrh (1567 mnv) i Babljak (1604 mnv) dok za uže okruženje prostorne akcente čine: Treštenički vrh (1489 mnv), Koložun (1474 mnv), Djurdjevac (1465 mnv), Ruiški vrh (1403 mnv), Grabova poda  (1452 mnv) Hum (1415 mnv), Osmogrk (1332 mnv), Siljevik (1229 mnv), Majinski vrh (1324 mnv), Kuliješ (1357 m), Grabovik (1265 m) i drugi niži vrhovi u lancima.

Makropejzaž Lovćena, gledan iz udaljenih pozicija, redukuje se i doživljava kao uzburkana morfološka kompozicija dveju dominirajućih komponenti: ogoljelih karstnih vrhova, sivih tonova i tamnozelene šumske osnove iz koje izbijaju njihove stijene. U mikropejzažu diferenciraju se brojnije gradivne komponente, s toga je neophodno podsjetiti na GENETSKU osnovu i procese koji su uticali na formiranje tipologije i izgleda aktuelnog pejzaža.

Geološki skelet lovćenskog gorja izgrađuju moćni slojeviti i bankoviti krečnjaci mezozoika navučeni na flisnu zonu koja se javlja iznad Budvanskog i Tivatskog polja sa manjim inkrustacijama u zoni vrela Ivanovih korita, Ugnjima i Obzovici. Orogenezom vjenčаnih lanaca Dinarida (tektonikom izdizanja i nabiranja) formiran je generalni skelet morfološkog pejzaža Lovćena. Karstifikacijom, kao hemijskim procesom, snažno je zahvaćen i erodiran karstni skelet i uz pomoć mehaničkih procesa glacijalne i fluvioglacijalne erozije i denudacije oblikovana je današnja morfološka osnova pejzaža. S toga se sa pravom može, u genetskom pogledu, govoriti o KRAŠKOM pejzažu.

1. a) KRAŠKI PEJZAŽ

 Kao što je naprijed rečeno, procesom karstifikacije formirani su na ovom prostoru skoro svi pojavni oblici koji se javljaju u tvrdim krečnjacima, dolomitima i dolomitiziranim krečnjacima i čine gradivne elemente pejzaža. Vrtače su najizrazitiji oblik karstifikacije i gradivni elemenat  karstnog pejzaža. Rasprostranjene su na cijelom prostoru Parka. Na ogoljelim prostorima su obično kamenite i djelimično zatravljene, sa zaravnjenim dnom, a u šumskim kompleksima popunjene šumskom vegetacijom. Susrijećemo ih na samim vrhovima (Hum sa tri ogromne sumovite vrtače), u kraškim poljima, ledničkim dolovima i terasama. Često su zalivađene, rjeđe obradjene u katunima i naseljima, u kontaknim zonama Parka. Vrtačama izbušeni skelet drenira površinske vode na čitavom prostoru formirajući podzemne razbijene tokove. U kraškim poljima služe kao ponori za poplavne vode koje se javljaju iz periodičnih vrela za vrijeme jačih oborina, obodom Cetinjskog i Njeguškog polja i na Ivanovim Koritima.

Usljed brojnosti i gustine vrtača na čitavom prostoru, pejzaž Parka iz ptičije perspektive asocira na izgled boginjavog lica. Kraška polja se nalaze u okruženju kao što su Njeguško i Cetinjsko, dok pojedine terase i dolovi prožimaju ostali dio Parka naročito prema istočnoj strani u koje spadaju Ivanova korita, Srednjačke poljane, Majstori, Dolovi, Vitine ploče, Trešnja, Kruševica. Majstorica i drugi slični manji zaravnjeni prostori. Glacijalni i fluvioglacijalni procesi su zasuli morenskim nanosom ove zakarsćene dolove ispod kojih se nalazi ,,ZAKRIVENI KARSTNI PEJZAŽ” vrtača i ponora. Prostori ove vrste su najčešće obradjeni, zalivadjeni ili obrasli suvatima. Napuštene obradive površine ponovo zarastaju šikarom. Okruženje je najčešće  kamenjar djelimično pokriven oskudnim šumskim kompleksima (Cetinjskog polja) ali i bukovim šumama i djelimično manjim nasadjenim borovim komplesima (Ivanova Korita). (,,Program razvoja i zaštite Nacionalnog parka ,,Lovćen” 2005-2010.” Prof. dr Dragan Karadžić, dr Milosav-Mišo Anđelić, Prof. dr Milan Knežević i Dragan Marković)

Ovaj oblik karstnog pejsaža je pod znatnim antropogenim uticajima, komunikativno je povezan, prožet je, kako unutar sopstvenog prostora tako i u okruženju, značajnim elementima prirodnog pejzaža. U prostornom smislu čini okosnicu svih aktivnosti uredjenja prostora Nacionalnog parka. Sipari, kao karakterističan oblik karstnog pejzaža, fragmentarno su prisutni na strmim odsječima Jezerskog vrha i Štirovnika. Manji dio ove vrste pejzaža se javlja u ogoljenom rudimentarnom obliku dok je veći dio pokriven šikarom ili subalpskom bukvom i travama. Škrape su prisutne svuda u slojevitim i bankovitim krečnjacima, obično ispunjene travom i cvijećem. Kamenite se javljaju u dolomitnim i dolomitiziranim krečnjacima na sjeveroistočnom dijelu Nacionalnog parka. Ovi pojavni oblici karsta, obzirom na svoje dimenzije, doživljavaju se samo u mikropejzažu.

1. b) GLACIJALNI PEJZAŽ

 Glacijacija Lovćena je u pojedinim djelovima prostora značajno uticala na oblikovanje reljefne osnove pejzaža iako ne tako upečatljivo kao što je to slučaj sa Durmitorom i Prokletijama, vjerovatno, zbog geografskog položaja, znatno nižeg gorja i ograničenih prostornih i visinskih uslova za razvoj moćnih lednika.

Generator razvoja glacijalnih procesa činio je prostor grupacije najviših vrhova: Štirovnika (1749 m), Jezerskog vrha (1657 m), Babljaka (1604 m), Trešteničkog vrha (1489 m) i Djurđevca (1465 m) gdje je i učinak ovog procesa najvidljiviji. Lednički jezici iz ovog prostora izrazitije su djelovali prema Cetinju, Ugnjima, Majstorima, Krscu i Njegušima ostavljajući za sobom, uglavnom zaobljene ili nazupčane vrhove, zatim valove ili dolove kao što su Ivanova Korita, Mali i Velji Bostur, Kuk, Dolove i dr. Na putu prema donjim ledničkim pozicijama zasuli su pijeskom i drobinom dolove, vrtače, kraška polja i terase stvarajući osnove za razvoj zemljišta na kojem se kasnije ljudskom djelatnošću razvijao kultivisani (antropogeni) pejzaž.

Hidrografski ostaci glacijacije, koji se javljaju kao akvatorijalni pejzaž, nijesu razvijeni, što je znatan nedostatak u kompozitnom i estetskom smislu ovog prostora. Usljed snažne karstifikacije, vode su oticale iz dolova, kraških polja i vrtača, ostalo je jedino malo jezero ispod ,,kape” Jezerskog vrha na koti cca 1300 m, toliko da simbolizuje ostatke ovog oblika glacijalnog pejzaža. Glacijacija na ovom prostoru nije ostavila uobičajne snažne oblike po kojima bi se isključivo prepoznavao i imenovao pejzaž, kao što su moćni cirkovi i glečerska jezera. Ona je oblikovala reljefnu osnovu i stvorila uslove za razvoj današnjeg antropogenog pejzaža.

1. c) FLUVIJALNI PEJSAŽ

 Pejzaž pod uticajem fluvijalnog faktora nije razvijen pošto na teritoriji Parka niti u njegovom okruženju nema površinskih rečnih tokova. Hidrografske pojave u vidu izvora na Ivanovim Koritima, Obzovici, Ugnjima i Uganjskim vrelima i jedine povremene tekućice Ljubinog potoka veoma su dragocjen elemenat u mikropejzažu kao i u funkcionalnom pogledu. Medjutim, u izgradnji ovog pejzaža imaju skoro simboličnu ulogu. (,,Program razvoja i zaštite Nacionalnog parka ,,Lovćen” 2005-2010.” Prof. dr Dragan Karadžić, dr Milosav-Mišo Anđelić, Prof. dr Milan Knežević i Dragan Marković)

1. d) FLORISTIČKI PEJZAŽ

 Vegetacijski pokrivač, uz morfološku komponentu, najupečatljivije ocrtava karakter i ljepotu prirodnog pejzaža. Od raznovrsnosti i međusobnog prožimanja, odnosno kompozicije šumskih i livadskih kompleksa sa ostalim gradivnim komponentama, zavisi bogatstvo, kompozitnost, kolorit, mekoća, likovna i psihofizička prijemčivost te konačno – kvalitet i atraktivnost pejzaža. Lovćenski flor – pejzaž izgradjuju šumski i travnati kompleski koji se medjusobno prožimaju, čime se razbija monotonija i povećava njegova estetska vrijednost. Nacionalni park nastanjuje znatan broj dendroloških i ostalih vrsta flore, zastupljene na podlozi ljutog karsta u granicama i flisa u kontaktnim zonama Parka. Među njima je najzastupljenija bukva u raznim varijacijama, zatim grab, a u manjem obimu hrast, jasen i ostale vrste. Bogatije su zastupljene travnate vrste sa cvjetnačama, uz prisustvo izvjesnog broja endema karakterističnih za ovo područje. Za Lovćenski pejzaž su karakteristični monotipni kompleksi bukovih šuma u parku, i graba u kontaktnim zonama. Ovi kompleksi, posebno bukovih šuma, dominiraju pejzažom čime je diverzitet, a time i kvalitet samog pejzaža, reduciran i umanjen. Kao pejzažno obogaćenje javljaju se manji kompleksi četinarskih šuma koje su nasadjene na Ivanovim Koritima, prilaznim serpentinama i podnožju Jezerskog vrha kao i grupacije endemskog bora – munike u srednjim zonama vrhova Štirovnika i Jezerskog vrha. U kontaktnoj zoni Parka veoma su zapažene u pejzažu nasadjene grupacije crnog bora u Njegušima. Ostale vrste, i pored sporadične prisutnosti, u pejzažu se ne primjećuju niti utiču na obogaćenje kolorita. (,,Program razvoja i zaštite Nacionalnog parka ,,Lovćen” 2005-2010.” Prof. dr Dragan Karadžić, dr Milosav-Mišo Anđelić, Prof. dr Milan Knežević i Dragan Marković)

TIPIZACIJA PEJZAŽA I NJIHOVE KARAKTERISTIKE

U tipološkom smislu, prema dr Mihailu-Mišu Vučkoviću i Prof. dr Brtatislavu Atanackoviću, registrovano je sedam florističkih tipova od dominantno velikih do izuzetno malih kompleksa, koje nije moguće u svim elementima precizno izdiferencirati zbog prepletenosti u izvjesnim djelovima, posebno kontaktnim zonama Parka. ( Pejsažne karakteristike NP ,,Lovćen. ” M. Vučković, B. Atanacković, Zbronik radova ,,Nacionalni park ,,Lovćen” prirodna i kulturna dobra.” 1993 izdanje CANU, Cetinje)  Od interesa za karakter i doživljavanje pejzaža Nacionalnog parka “Lovćen” sa kontaktnom zonom istaći ćemo četiri tipološke zone:

1. SUBMEDITERANSKI TIP vegetacijskog pejzaža obuhvata zonu mješovitih listopadnih šuma sa žbunastim vrstama, karakterističnim za flisna zemljišta, iznad Budvanskog i tTivatskog polja, u kontaktima sa navučenim sedimentima lovćenskih krečnjaka. Ovaj pejzaž djeluje mekano u koloritu dajući svježu zelenu osnovu ogoljelim lovćenskim padinama i dobro se veže u kompoziciju sa submediteranskim bukovim kompleksima po obodu Parka.

1. BRDSKO -SILIKATNI TIP zahvata najveći dio kontaktnih prostora kao i niže planinske zone Parka. Preovlađuju kompleksi grabove šume sa manjim grupacijama hrasta i ostalih listopadnih vrsta, sa prelazom na bukove šumske komplekse. Šumski kompleski su najvećim dijelom izmijenjeni. To je zona gdje je antropogeni uticaj dominantan manifestujući sa stalnim naseljima, katunima i obradivim zemljištima. Kvalitet ovog pejzaža ne prati nivo prirodnog pejzaža viših zona, ali čini ipak, u kombinaciji antropogenog i izmijenjenog prirodnog pejsaža, relativno prihvatljiv okvir pristupačne zone Parka.

            3.SREDNJE-PLANISNKI VEGETACIJSKI TIP zahvata najveći i glavni dio pejzaža Parka i daje mu osnovna obilježja. To su veliki kompleksi izmijenjenih bukovih šuma ,,panjače” uz manje komplekse visoke autohtone bukve kod Konjskog i djelova zasadjene borove šume na prilazima Ivanovih Korita i podnožju Jezerskog vrha. Ovaj pejzaž je prošaran proplancima, suvatima i livadama u manjim kompleksima kao i zonama većeg antropogenog uticaja sa mješovitim pejzažnim kompozicijama (na Ivanovim Koritima, Kuku i Majstorima). Kompleksi ove zone uz dominaciju vegetacije (šuma) čine osnovnu vrijednost Parka. U njoj se nalaze polovi atrakcije zbog čega treba da bude predmet studioznog planiranja zaštite, uredjenja i daljeg oprirodnjavanja pejzaža.

1. VISOKO-PLANINSKI TIP predstavlja komplekse subalpske Budve u zonama velikih vrhova koji izrastaju iz kompleksa bukovih šuma planinskog vegetacijskog tipa, kao i manje komplekse bora munike u djelovima padina Jezerskog vrha i Štirovnika. Češće se srijeću pojave sušenja bukve naročito na plitkim staništima.( Pejzažne karakteristike NP ,,Lovćen. ” M. Vučković, B. Atanacković, Zbronik radova ,,Nacionalni park ,,Lovćen” prirodna i kulturna dobra.” 1993 izdanje CANU, Cetinje)

ANTROPOGENI PEJZAŽ

KRATKI OSVRT NA AMBIJENTALNE  CJELINE

Najatraktivniji prostori s ambijentalnim vrijednostima višeg ranga formirani su u srcu planine izmedju najviših vrhova (Štirovnika, Jezerskog vrha, Babljaka i Treštenika). To je prostor najizrazitijeg djelovanja procesa tektonike, glacijacije i karstifikacije koji su formirali morfološku osnovu na kojoj su vegetacioni pokrivači i čovjek doradili raznovrstan pejzaž koji danas imamo. U sklopu u kome je ugradjen i POL ATRAKCIJE oformljene su prostorne i ambijentalne cjeline: Ivanova Korita s Malim i Veljim Bosturom, Dolovi sa Lokvama i Kuk (Njeguški katun). U kontekstu razvoja i uredjenja Parka ove ambijentalne cjeline moraju biti medjusobno saobraćajno povezane i funkcionalno integrisane, što je u saobraćajnom pogledu već realizovano izgradnjom nove veze od Međuvršja prema Kuku. Vrijedne ambijentalne cjeline na ostalom dijelu Parka predstavljaju Majstori i Konjsko na jugozapadnim rubovima kao i Njeguši u kontaktnoj zoni na sjevernoj strani. Dalje aktivnosti na valorizaciji i prezentiranju NP ,,Lovćen” moraju biti podređene svim prirodnim zakonitostima i posebno na unaprjeđenju prirodnog pejzaža, ako uz sve to dodamo i kraške fenomene koji su inače, kako brojni tako i evidentni na području NP, mnogi i nenadmašni vidikovci uz spektar proljećnih i jesenjih boja i fenološke pojave za duži proljećni period- lovćenski pejzaž se može svrstati u raznorazne pejzaže visokog ranga. Posebnu pažnju trebna voditi na pojedine degradirane prirodne resurse koje treba što prije planski obnoviti kako bi sa protokom vremena imali svoju punu funkciju u svim segmentima.