Crna Gora, politika, religija i istorija: Zašto je Cetinje mesto svih preplitanja i duša Crne Gore

Komplikovanost crnogorske politike, identitetska podeljenost i viševekovna isprepletanost crkve i države najbolje se vide u njenom središtu – na Cetinju.

Iako je Podgorica glavni grad, prestonica podno planine Lovćen simbolički je koren čitave države, ali i razgranato stablo modernih crnogorskih razdvajanja. Ovaj grad je u centru pažnje i zbog ustoličenja mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija u Cetinjskom manastiru. O Cetinju se zato govori ali ne samo u verskom, već daleko više u političkom, pa čak i bezbednosnom kontekstu – i neretko van granica Crne Gore.

Šta Cetinje čini tako posebnim?

„U simboličkom smislu, ono je centar i duša Crne Gore, bez nje ne bi ni postojala ni ondašnja ni sadašnja država. Crna Gora se izgrađivala na Cetinju, sve pobede i porazi su počinjali na Cetinju, tu je bio centar pre svega Cetinjski manastir. Kasnije, 1838. Njegoš je otvorio i državno sedište Biljardu, a 1867. knjaz Nikola je podigao dvor gde je bilo središte zemlje”, kaže kustos Narodnog muzeja Crne Gore, Petar Lekić.

PETAR LEKIĆ Plavi dvorac – sedište predsednika Crne Gore

Šta su rekli zvaničnici?

Predsednik Crne Gore Milo Đukanović je među protivnicima ustoličenja mitropolita Joanikija u Cetinjskom manastiru, smatrajući to dodatnim širenjem srpskih interesa u Crnoj Gori.

„Nije pametno insistirati na ustoličenju na Cetinju, već je pametno to izmestiti iz Cetinja i obaviti u nekom od mnogobrojnih hramova u drugim gradovima. To bi bio zalog za budućnost”, rekao je Đukanović.

Najavljenoj crkvenoj ceremoniji se oštro protive crnogorske nacionalne organizacije, udruženja i gotovo sve opozicione parlamentarne partije, koji su najavile proteste u vreme procesije. Ustoličenje mitropolita Joanikija u Cetinjskom manastiru, crnogorski nacionalisti doživljavaju kao pokušaj Srpske pravoslavne crkve da proširi uticaj u zemlji.

Održan je i protest sa kog je poručeno da bi ustoličenje baš na Cetinju bilo „okupatorski čin”, jer je on „nameštenik Crkve Srbije”, kako pojedini pogrdno nazivaju Srpsku pravoslavnu crkvu u čijem sastavu je Mitropolija. Mitropolit Joanikije istakao je da pravo na ustoličenje u Cetinjskom manastiru pripada ne samo njemu, nego celom sveštenstvu, monaštvu i vernom narodu Mitropolije crnogorsko-primorske.

„Ja sam 56. episkop i mitropolit ove Svetosavske mitropolije koja je ustanovljena pre 800 godina, a 41. mitropolit crnogorsko-primorski koji se ustoličava u Cetinjskom manastiru. Nijedan kontinuitet u Crnoj Gori nije toliko jasan kao ovaj, nijedno pravo nije toliko jasno i blistavo i neporecivo kao ovo”, rekao je mitropolit Joanikije.

Kako je sve počelo?

Koreni današnjih tenzija sežu u srednji vek. Cetinje je postalo sedište tadašnje Zete, odnosno Crne Gore 1482. godine, kad je zetski vladar Ivan Crnojević tu sagradio dvor.

„Dve godine kasnije sagrađen je manastir koji je bio centar Crnogorske mitropolije kao vodeće institucije u borbi protiv nadirućeg Osmanskog carstva”, kaže Lekić, ujedno i istoričar.

U vreme izgradnje manastira, Zeta još nije pala pod osmansku vlast.

„Njegovo osnivanje dešava se u epohi pada Carigrada (1453), kada se mala Zetska država, napadnuta od moćne Osmanlijske imperije, povlačila iz ravnice oko Skadarskog jezera u teže pristupačne predele, tražeći spas za svoj opstanak. Taj istorijski i, po mnogo čemu prelomni događaj, jedan je od najznačajnijih datuma istorije Mitropolije crnogorsko-primorske i Crne Gore”, navodi se na sajtu Mitropolije čije je sedište u ovom manastiru od osnivanja.

Mitropolit, koji se nalazi na čelu mitropolije, predstavlja visoko rangiranu titulu u pravoslavnoj crkvi. To je arhiepiskop na čelu manje, nezavisne crkvene provincije.

„Cetinje je istorijska prestonica Crne Gore i simbol njene vekovne slobode i državnosti”, ističe prota Gojko Perović, bivši dugogodišnji rektor Bogoslovskog fakulteta na Cetinju.

„Pored toga, a za mnoge građane i pre toga – ono je duhovno sedište Mitropolije, takođe vekovni stožer sabiranja pravoslavnih hrišćana na ovim prostorima, u koji su – kao svojevrsni svetionik – gledali ne samo vernici iz stare Crne Gore, nego i primorci, Hercegovci, Vasojevići i ostali”, navodi on u pisanom odgovoru za BBC na srpskom.

Pad Zete pod osmansku vlast formalno će se desiti 1496. godine kada Đurađ, sin Ivana Crnojevića osnivača Cetinjskog manastira, napušta Crnu Goru. Prethodno je tri decenije, zahvaljujući savezništvu sa Venecijom, od 1455. do 1485. godine odolevala turskim napadima.

Borba za oslobođenje trajala je više od tri veka, gotovo 400 godina.

Cetinjski manastir vekovima krasi ovaj crnogorski grad

Cetinjska štamparija – 40 godina posle Gutenberga

Četiri decenije od objavljivanja Gutenbergove Biblije, koja se smatra prvom štampanom knjigom u Evropi, 1493. na Cetinju je otvorena štamparija. To je bila prva državna štamparija na slovenskom jugu, navodi se na portalu grada. Bila je smeštena u mestu Obod blizu Rijeke Crnojevića.

„To je prva štamparija na ćirilici, ona će izdati ukupno četiri knjige i prestaće sa radom tri godine kasnije kada vladar Crne Gore napusti domovinu. Ona je značajna za razvitak ovih krajeva, jer se pismenost sa Cetinja širila na okolne države”, navodi Lekić.

Slavu Oboda i Cetinja će za vreme komunističke Jugoslavije daleko više proneti istoimena fabrika bele tehnike.

Ostalo nepokoreno – simbolički

Crna Gora će državnost obnoviti 1878. na Berlinskom kongresu. Međutim, od kraja 15. do konca 19. veka ona će uglavnom imati ili neku vrstu autonomije ili nezavisnosti.

„Dve institucije koje su vodile Crnu Goru u tom periodu su Cetinjska mitropolija i Opštecrnogorski zbor i oni su učestvovali u kreiranju državne politike”, navodi Lekić.

Dok je Mitropolija predstavljala crkvenu vlast, Zbor je bio civilna uprava, dodaje.

„Uzima se da je 1796. godine, sa bitkama na Martinićima i Krusima, Crna Gora počela da gradi institucije i da postaje država”, dodaje Lekić.

U prvom redu, to postaje donošenjem zakona, a kasnije, za vreme Petra Drugog Petrovića Njegoša, biće stvorene i institucije zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, kao i policija. Njegoš, čuveni pisac i filozof, bio je i crkveni i svetovni poglavar Crne Gore od 1830. do smrti 1851. godine i uspeo je da ujedini crnogorska plemena i stvori osnove moderne države, kao i obavezu plaćanja poreza.

Sve to radio je sa Cetinja na kom je 1838. sazidao novu vladarsku rezidenciju Biljardu, nazvanu po prvom stolu za bilijar u Crnoj Gori. Takva vlast crkvenih velikodostojnika – teokratija – u Crnoj Gori postojala je vekovima, a posebno u vreme loze Petrovića.

„Crna Gora je korak po korak stvarala institucije. Što je to više radila, to je više bila nezavisna od Osmanskog carstva i išla ka međunarodno priznatoj nezavisnosti”, navodi istoričar Lekić.

Crna Gora geografski tad predstavlja prostor četiri nahije – osmanske administrativne celine – bez izlaza na more. To su Katunska nahija sa sedištem na Cetinju, Riječka, Crmnička i Lješanska nahija ili danas teritorija cetinjske opštine sa delovima barske, podgoričke i nikšićke opštine.

Cetinjski manastir

Šta je Cetinje za Crnu Goru, to je manastir za Cetinje. U manastiru se čuvaju, između ostalih, mošti Svetog Petra Cetinjskog. Njegovo svetovno ime bilo je Petar Prvi Petrović Njegoš i on je bio svetovni i duhovni poglavar Crne Gore od 1784. do 1830. godine.

U bogatoj manastirskoj riznici nalaze se ne samo brojne rukopisne knjige i relikvije, već i tri drevne hrišćanske svetinje: ruke Svetog Jovana Krstitelja, delići Časnog Krsta i ikona Majke Božije, zvane Filerimosa, koju je po predanju oslikao Jevanđelist Luka i za koju se veruje da je čudotvorna.

Opozicija ima najveće šanse za formiranje vlade, pa su na ulici njeni protivnici.

Od istorijskih predmeta, na Cetinju se čuvaju i deo svešteničke odeće Svetog Save iz 13. veka, štap Ivana Crnojevića, kruna srpskog kralja Stefana Dečanskog iz 14. veka, koja je bila uzor za istovetnu krunu kojom je 1910. krunisan kralj Nikola Petrović, piše list Danas.

Suprotni pogledi na istoriju

Upravo je oko tog manastira čuvana i razvijana iskra duhovne slobode, ali i sećanje na državnu samostalnost, napominje Gojko Perović. On kaže i da upravo u viđenju crkvene i državne samostalnosti leže i današnji sporovi.

„Jedan broj građana insistira samo na činjenici da je ta samostalnost postojala i da je postojala u određenim granicama. Drugi, ubedljivo većinski među onima koji se smatraju pravoslavnim vernicima, pamte i dušu, ideologiju, orijentaciju te samostalnosti koja je neprekinuto bila oslonjena na vezu sa Pećkom Patrijaršijom kao svojim duhovnim središtem, i predstavu pijemontske uloge Crne Gore i Cetinja u ideji najpre srpskog, a potom i južnoslovenskog ujedinjenja koje treba da usledi”, ističe Perović, pozivajući se na pisane istorijske dokumente.

Pećka patrijaršija je istorijski naziv za Srpsku pravoslavnu crkvu, a i danas patrijarh SPC u tituli ima arhiepiskop pećki. Mnogi pitanje crnogorskog identiteta vide drugačije i to je ključni deo današnjeg mozaika politike i religije. Nacionalno orijentisani Crnogorci uvereni su da Crna Gora nije bila žarište pokreta za oslobođenje Južnih Slovena, već da je „prisilnom aneksijom” postala deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine. Odlukama Podgoričke skupštine novembra 1918. ukinuta je Kraljevina Crna Gora i zbačen je kralj Nikola u korist dinastije Karađorđevića.

Za te Crnogorce ustoličenje mitropolita Joanikija na Cetinju predstavlja „grubi atak na crnogorski nacionalni i državni identitet”.

„Pre nasilnog ukidanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve i njenog utapanja u Srpsku 1920. godine, od strane srpskog kralja Aleksandra Karađorđevića, svi crnogorski mitropoliti birani su na opštenarodnom crnogorskom zboru, ispred Cetinjskog manastira, a sada je ta tradicija prekinuta i mitropoliti se biraju u Beogradu”, rekao je funkcioner opozicione Socijaldemokratske partije i rođeni Cetinjanin Mirko Stanić za Dojče vele.

I autokefalnost, odnosno samostalnost Crnogorske crkve je predmet sporenja. Pojedini domaći i stručnjaci van prostora Balkana, koji se bave tim pitanjem, uvereni su da je crkva bila autonomna, ali ne i autokefalna, u smislu da je mogla sama da postavlja episkope.

Jedan grad – dva badnjaka

Cetinje se ponovo kao prestonica našlo u Ustavu Crne Gore već 1992. tokom raspada Jugoslavije. U to vreme, jedino su u ovom crnogorskom gradu održani antiratni protesti zbog napada Jugoslovenske narodne armije na Dubrovnik u Hrvatskoj u kom su učestvovali i crnogorski dobrovoljci.

Međutim, mitropolit Amfilohije, koji je stolovao sa Cetinja gotovo tri decenije, na ratištu u Dubrovniku tokom rata u bivšoj Jugoslaviji uz gusle je pevao dobrovoljcima, a u Cetinjskom manastiru je 1991. godine blagosiljao paravojne formacije Željka Ražnatovića-Arkana, optuženog za ratne zločine pred Međunarodnim sudom u Hagu.

Cetinje je godinama unazad i mesto gde se svakog Badnjeg dana, uoči Božića 7. januara, pale dva badnjaka – pale ih vernici Srpske pravoslavne crkve, ali i vernici nepriznate Crnogorske pravoslavne crkve.

SPC je u bivšoj Jugoslaviji praktično držala monopol nad svim pravoslavnim vernicima u zemlji. Međutim, otkad se Jugoslavija raspala, sve joj teže teže polazi za rukom da održi taj status, jer novonastale države teže da osnuju „svoje” pravoslavne crkve, pisao je Dejan Anastasijević za BBC na srpskom. U Crnoj Gori od 1993. postoji Crnogorska pravoslavna crkva (CPC), zvanično registrovana kao nevladina organizacija. Ne priznaje je ni jedna kanonska crkva, ali ima podršku Kijevske patrijaršije.

CPC za sada vrši službu u nekoliko kapela na Cetinju i jednoj crkvi u Kotoru, ali ima pretenzije da preuzme sve crkve i manastire na teritoriji Crne Gore koje su u vlasništvu SPC.

Grad bez litija

Cetinje je jedini većinski pravoslavni grad u kome tokom 2020. nisu održane litije protiv Zakona o slobodi veroispovesti. Pojedini to tumače činjenicom da je u Skupštini grada stožer vladajuće većine DPS, stranka crnogorskog predsednika Mila Đukanovića, koja je na izborima 2020. izgubila republičku vlast. Na tim izborima su glavni rivali bili Đukanović i opozicija koja je imala podršku mitropolita Amfilohija ili „Đeda”, kako su ga iz milošte zvali oni koji su ga sledili, iako je Mitropolija uporno ponavljala da se ne meša u političke stvari.

„Meni se čini da je pored brojnih vrlina i pozitivnih osobina koje su se razvile u tom slobodarskom identitetu Cetinja, barem jedna diskutabilna, a to je, u najvećoj meri bespogovorna `odanost dvoru` to jest onome što kao zvanična politika dolazi od državne uprave, bez obzira da li se radilo o epohi Petrovića, Karađorđevića, Josipa Broza ili najnovijoj Đukanovića. Svakako nikada tu nije reč o svim građanima Cetinja, uvek je postojao neki izraz otpora zvaničnoj politici, ma kakva ona da je bila, ali govorim većinski, čini mi se kao da je ovde ljude najlakše organizovati da masovno stanu uz ono što je zvanična politika dvora”, ističe Perović.

Moderno Cetinje

Ipak, stiče se utisak da je Cetinje danas pomalo skrajnuto. Turisti dolaze ređe nego na primorje ili u ski centre, a nezaposlenost u gradu je i pre pandemije bila oko 15 odsto. „Na Cetinju se živi kao u većini gradova koji su prošli tešku tranziciju od industrijskih centara do mesta u kojima gotovo ne postoji industrijska proizvodnja ili se proizvodne aktivnosti ostvaruju u mikro, malim i srednjim preduzećima sa malim brojem zaposlenih”, kaže gradonačelnik Cetinja Aleksandar Kašćelan za BBC. Kao prednost takve privrede izdvaja mesnu i mlečnu industriju, proizvodnju meda i vinogradarstvo.

Cetinju na ruku ide i geografski položaj – na pola sata je udaljeno od dva aerodroma, a blizu je i međunarodna luka Bar.

„Teritorija prestonice obuhvata i dva nacionalna parka – Lovćen i Skadarsko jezero, što uz ponudu iz oblasti kulture, čini Cetinje veoma atraktivnim za turiste. Godišnji rast broja posetilaca pre pandemije iznosio je između 10 i 15 odsto”, ističe prvi čovek prestonice.

Na tom mestu se ovaj mašinski inženjer i magistar ekonomije iz redova Đukanovićevog DPS-a nalazi od februara 2018. godine. Rođeni Cetinjanin u ovom gradu je odrastao i formirao porodicu, stekao prijatelje i kako kaže, ostvario poslovne uspehe. Zato mu je „privilegija i čast” da bude na čelu prestonice.

„Cetinje je istorijski, kulturni i društveno-politički centar Crne Gore, otvorena umetnička pozornica i univerzitetski grad, čije se životno bilo reflektuje na sve druge krajeve naše države”, kaže Kašćelan.

Na pitanje kako je biti Cetinjanin u Crnoj Gori, odgovara „uvek dobro”, ponosno nabrajajući razloge.

„Dobro je zbog slobodarskog duha, umešnosti, pravičnosti, zbog etičkog kodeksa ponašanja koji se prenosi s kolena na koleno, zbog poštovanja tradicije i mnogih mudrih glava. Zbog ljubavi prema Crnoj Gori koja se nikada ne dovodi u pitanje i naravno, zbog humora, po kojem smo poznati gotovo kao po srčanosti”, kaže Kašćelan.

Dva identiteta, a isto središte

Cetinje je, tako, mesto i spajanja i razdvajanja. I oni građani Crne Gore koji se osećaju kao Crnogorci, i oni koji se izjašnjavaju kao Srbi, simbol sopstvenog identiteta vide na Cetinju.

„Određenoj politici je bio interes da ta dva identiteta strogo razdvoji i da ih posvađa, iako su postojali svi preduslovi da se oni podjedanko gaje i održavaju u ljubavi, kao što su bili u prethodnim vekovima”, smatra Perović.

U tom duhu promatra i tenzije uoči ustoličenja novog mitropolita koje kaže da „podižu i raspiruju aktivisti i partijski lideri DPS”.

Predsednik Đukanović je više puta javno poručio da će se zalagati za obnovu Crnogorske pravoslavne crkve.

„Upravo je njegovo autorsko delo teza da će ta partija formirati i obnoviti crkvu, a ta i takva teza je direktan udar na crnogorski Ustav, pa samim tim i na stabilnost savremene crnogorske države. Njeno razvijanje nas dovodi do toga da ustoličenje mitropolita, što je jedan duhovni bogoslužbeni čin, neko shvata kao ugrožavanje crnogorske države”, ističe sveštenik.

Podseća da je pre nekoliko meseci u Kotoru održano ustoličenje rimokatoličkog biskupa i da niko u tome nije video nikakav problem.

„U jednoj građanskoj i sekularnoj državi, dvostruki aršini narušavaju normalan društveni ambijent. Ovim tenzijama nesumnjivo doprinose svi oni tonovi sa raznih političkih, medijskih i ideoloških adresa u Crnoj Gori i okruženju koji sa nipodaštavanjem gledaju na Cetinje i njegovu specifičnu istorijsku ulogu i koji nemaju osećaj ni razumevanje za slojevitost svih ovih crnogorskih osobenosti, a istovremeno žele da se bave Crnom Gorom i da u njoj imaju uticaj”, napominje Perović.

Na Cetinju se mogu videti i očuvane zgrade iz prošlih vremena, ali i moderna arhitektura

Podele ne nastaju na Cetinju, uveren je Aleksandar Kašćelan.

„Crnogorska prestonica nikada u svojoj istoriji nije bila simbol podela, niti ih je svojim činjenjima, kao mesto gde su stolovali vladari Crne Gore, generisala. Nažalost, malo se u regionu, pa i u Crnoj Gori, zna o crnogorskoj istoriji, jer se potonji vek zdušno radilo na potiranju crnogorskog identiteta”, kaže Kašćelan.

Javnosti, dodaje, nisu nepoznati inspiratori i izvršioci tog nauma, koje on „s namerom” ne želi da pomene. Govoreći o slobodarskom duhu grada podseća da je 49 Cetinjana proglašeno za narodne heroje zbog učešća u Narodno oslobodilačkoj borbi tokom Drugog svetskog rata, a to zvanje nosi i sam grad.

„Zato su sve stereotipne predstave o Cetinju kojima smo zasuti u javnosti bespredmetne i komične. Antifašizam, čovekoljublje, multikulturalizam, kosmopolitizam – to je Cetinje, a saglasićete se sa mnom, to su vrednosti koje ne dele, nego povezuju ljude”, zaključuje prvi čovek crnogorske prestonice.